নিয়মীয়া বাৰ্তা, ২১ মাৰ্চ ২০১৭
নিৰপেক্ষতাৰ পৰা ‘ক’ব্ৰা ইফেক্ট’! উকমুকাই আছিল, যথাসাধ্য সমন্বয় কৰি লিখিছোঁ।
 |
| Google Play Bookত eBook হিচাপে উপলব্ধ |
ৰাজনীতিত জৰিত সকল কিমান অদক্ষ, অধঃপতিত! দিনে নিশাই সকীয়াই দি থাকিবলৈ বহু আছে। কিন্তু ভাৰতত সম্ভৱতঃ চিকিৎসা বৃত্তিটোৱেই হৈছে আটাইতকৈ দিশ বিহীন। অনৈতিক কাৰ্যকলাপ সম্বন্ধে বৃত্তিটোৰ মাজত আত্মসমালোচনা বা পৰ্যালোচনাৰ কোনো আগ্ৰহ দেখা নাযায়। চিকিৎসা বৃত্তি সম্বন্ধে এই মতামত তথ্যভিত্তিক, ভুক্তভোগীৰ নিজা অভিজ্ঞতাও আছে। সাংবাদিকৰ বাবে নিৰপেক্ষতা অৱলম্বন বা চিকিৎসকৰ বাবে হিপোক্ৰেটিছৰ শপত পালন দুৰূহ কাৰ্য নহয়। বৰং বৃত্তিগতভাৱে অৱশ্যপালনীয়। চিকিৎসক, অধ্যাপক, বিষয়া-কৰ্মচাৰী, ন্যায়াধীশ বা উকীলৰ বৃত্তিগত বিধি আছে, বিধি ভ্ৰষ্ট হোৱাৰ পৰা নিজকে ৰক্ষা কৰিবলৈ নীতি-নিৰ্দেশনা আছে। তেনেদৰে মন্ত্ৰী-বিধায়কৰ কাৰণেও সংবিধান-ৰক্ষাৰ শপত পালন দুৰূহ নহয়। কিন্তু আইন-কানুন আৰু দলীয় নীতি-নিয়মৰ বাহিৰে ৰাজনৈতিক কৰ্মী-নেতাৰ বাবে আন কি বিধি আছে? নিজৰ দলটোক শাসনত অধিষ্ঠিত কৰোৱাটোৱে তেওঁলোকৰ লক্ষ্য। নেতা-মন্ত্ৰী-বিধায়কসকলৰ সৈতে তেওঁলোক জনতাৰ ন্যায়ালয়ত প্ৰতি পাঁচ বছৰে বিচাৰৰ সন্মুখীন হয়। প্ৰতিশ্ৰুতি দি ৰক্ষা কৰিবলৈ সমৰ্থ হোৱা-নোহোৱাৰ পৰিণামৰ সন্মুখীন হয়। এনে প্ৰত্যাহ্বান আন বৃত্তিৰ নাই। অন্ততঃ সাংবাদিক বা অৱসৰপ্ৰাপ্ত বিয়াগোম পুলিচ বা আই এ এছ বিষয়া আৰু অধ্যাপকৰ নাই। এই প্ৰত্যাহ্বানৰ মোকাবিলা কৰি ক্ষমতা ধৰি ৰখা বা দখল কৰা এই বিবেচনাই ৰাজনীতিকৰ কাৰ্যকলাপ প্ৰভাবিত কৰে। ভোটদাতাৰ সৈতেই নহয়, বিভিন্ন সক্ৰিয়তাবাদী, অনুষ্ঠান, প্ৰতিষ্ঠান, সংঘ, গোটৰ সৈতে তেওঁলোকৰ এক জটিল পাৰস্পৰিক সম্পৰ্কৰ বন্ধন থাকে। ৰাজনীতি এনে জটিল প্ৰণালী যে নেতা-কৰ্মীৰ কাৰ্যকলাপ প্ৰভাৱিত কৰা কাৰকসমূহ সতকাই ধৰা পেলোৱাটো সহজ নহয়। প্ৰবীন সাংবাদিকৰ কাৰণেও সহজ নহয়। প্ৰভাৱিত কৰাটোৱেই যদি সমালোচনাৰ লক্ষ্য, ৰাজনীতিবিদে কৰ্ণপাত কৰিব যদিহে সমালোচনা ক্ষমতা আহৰণ বা ৰক্ষাৰ সহায়ক হয়। প্ৰতিশ্ৰুতি সোঁৱৰাই দিবই লাগিব, কিন্তু ‘দেৱালৰ লিখনি’ বুলি কোৱাৰ অৰ্থ নাই। ৰাইজকো শিক্ষিত বা সচেতন বা হিতাহিত চিন্তা কৰিবলৈ উদাত্ত আহ্বান দিও সাংবাদিক, সচেতনলোকে লিখে। পিছে কলমৰ খোঁচাত এই লক্ষ্য সাধন নহয়। জ্ঞান-শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ এটা দীৰ্ঘম্যাদী প্ৰক্ৰিয়া। আৰামী চকীৰ পৰা উঠি আহি নিৰলস প্ৰচেষ্টা কৰিব লাগিব।
তদুপৰি ৰাইজকেই বা অপৰিপক্ক বুলি কেনেকৈ ধৰি লোৱা যায়। ৰাইজৰ মহিমা! কাক ভোট দিব নিশ্চয়কৈ অভিজ্ঞতা, লাভালাভ, উচিত-অনুচিত, ভাৱাদৰ্শ, জাতি-গোষ্ঠী-সম্প্ৰদায়, নেতাৰ সৈতে সম্পৰ্ক ইত্যাদি হেজাৰটা বিচাৰ-বিবেচনাৰেই দিয়ে। বিশ্বক হাবুডুবু খুওৱা ড’নাল্ড ট্ৰাম্পে ৰিয়েলিটী টিভিৰ দৰে দেশ চলাইছে। ইটালী সদ্য সম্পন্ন নিৰ্বাচনত ফেচিষ্ট ভাবাপন্ন দলে ভাল ফল দেখুৱাইছে। এয়া গণতন্ত্ৰ। চাৰিটা বা পাঁচোটা বছৰৰ কথা, অতিষ্ঠ হলে ৰাইজে আঁতৰাই পেলাব। ৰাইজৰ কথা। কিন্তু জালত নপৰাৰ সম্ভাৱনা আৰু চাকৰিটোৰ নিৰাপত্তা, এই দুটা অঙ্ক কৰি চাকৰিয়ালসকলে বিধি, নীতি-নিৰ্দেশনাক বুঢ়া আঙুলি দেখুৱাই ৰাইজক জলা-কলা কৰিছে। মূলতঃ উচ্চপদস্থ বিষয়া আৰু সাধাৰণ কৰ্মচাৰীৰ সহায়তেই আজি ভাৰতত বেঙ্ক পৰ্যন্ত লুণ্ঠন হৈছে।
‘লাগে, লাগে আৰু লাগে’, আজি এই বাসনাৰ সৰ্বগ্ৰাসী ৰূপ! কোনজনে অতিৰিক্ত সম্পদ বিলাই দিছে নতুবা অধিক আহৰণৰ চেষ্টা কৰা নাই? সদ্য প্ৰাক্তন মুখ্যমন্ত্ৰী মানিক চৰকাৰ বা প্ৰয়াত শৰৎ চন্দ্ৰ সিংহ বা প্ৰধানমন্ত্ৰী মোদীৰ দৰে ব্যক্তিগত সম্পদ নথকা ৰাজনীতিবিদ আঙুলিৰ মূৰত লিখিব পৰা। দুই চাৰিটা উদাহৰণ আন ক্ষেত্ৰতো ওলাব। অলপতে মোৰ জনাশুনা সতি-সন্ততিহীন এক দম্পতী অগা-পিছাকৈ স্বৰ্গগামী হোৱাত বহু কোটি টকীয়া সম্পত্তি আত্মীয়-স্বজনে উত্তৰাধিকাৰ সূত্ৰে ভগাই ল’লে। আইন মতেই ল’লে। দম্পতীহালৰ সোঁৱৰণীত এক সামাজিক কামত এই সম্পত্তি আগবাঢ়াই দিয়া হ’লে কেনে সুন্দৰ অনুকৰণীয় কাৰ্য হ’লহেঁতেন−এখন স্কুল বা এটা বৃদ্ধ আবাসগৃহ। ইচ্ছাপত্ৰ কৰি যোৱা নাছিল ঠিকেই, কিন্তু দম্পতীহালৰ আত্মাই এনে হোৱা হ’লে হয়তো সন্তোষ পালেহেঁতেন। এটা কি দুটা পৰিয়ালৰ বাহিৰে প্ৰতিটো পৰিয়াল সচ্ছল মধ্যবিত্ত। উত্তৰাধিকাৰ সাব্যস্ত কৰি বা উত্তৰাধিকাৰ সূত্ৰে আহিছে বুলি সম্পত্তি ভগাই লোৱাৰ বিশেষ প্ৰয়োজন নাছিল। দৈৱ ধন আহিছে, মই নল’লে বেলেগে হে ল’ব, অযুক্তিকৰো নহয়। মূল্যবোধ, জীৱন-দৰ্শন, প্ৰণোদনা প্ৰতিজনৰে পৃথক। কিমানখিনি সম্পদ পৰ্যাপ্ত সেই বিবেচনা ৰহিত এক সামাজিক বাতাৱৰণত আমি প্ৰায় সকলো ক্লেদাক্ত। অথচ ঈশোপনিষদৰ প্ৰথমটো স্তোত্ৰতে কোৱা হৈছে—ত্যাগৰ দ্বাৰা ভোগ কৰা, ধন বা সম্পত্তি, নিজৰ বা আনৰ, লোভ নকৰিবা।
ঈশা বাস্যমিদং সর্বং যৎ কিঞ্চ জগত্যাং জগৎ। তেন ত্যক্তেন ভুঞ্জীথা মা গৃধঃ কস্য স্বিদ্ধনম্।।
মহাত্মা গান্ধীয়ে কৈছিল, “যদি সকলো উপনিষদ আৰু অন্যান্য সকলো ধৰ্মশাস্ত্ৰ হঠাৎ ভস্মীভূত হয়, আৰু যদি ঈশোপনিষদৰ প্ৰথম শ্লোকটি মাত্র হিন্দুৰ মনত থাকে, তেতিয়াও হিন্দুধৰ্ম চিৰজীৱী হ’ব। মাথো ১৭ বা ১৮টা শ্লোকেৰে ঈশোপনিষদ্ হৈছে এটি ক্ষুদ্ৰ কবিতা, কিন্তু আধ্যাত্মিকভাৱে অত্যন্ত প্ৰভাৱশালী, আধুনিক জীৱন দৰ্শনৰ বাবেও প্ৰাসংগিক।
কিন্তু বিড়ম্বনা যে উপনিষদৰ জ্ঞান অথবা জ্ঞানীজনৰ উপদেশ বা সমালোচকৰ সমালোচনাই মানুহক সাধাৰণতে প্ৰভাৱিত নকৰে। তাড়না ইমান শক্তিশালী যে উপযুক্ত প্ৰণালীয়ে হে লেকাম ধৰি ৰাখিব পাৰে। ব্যক্তিগত তাড়নাৰ সলনি ৰাজহুৱা উন্মত্ততাৰ উদাহৰণটোকে লৈছো। অসম আন্দোলনৰ সময়ত আমাৰো উন্মত্ততা জাগি উঠা নাছিল ন-দি ক’ব নোৱাৰোঁ। নেলীৰ দৰে কাণ্ড অসমতে সংঘটিত হৈছিল। ৰাজহুৱা উন্মত্ততা সময়ে সময়ে ঘটে। পুলিচ-প্ৰশাসনৰ পূৰ্বানুমান ক্ষমতা, প্ৰতিৰোধ-নিয়ন্ত্ৰণ প্ৰণালীৰ সফলতা-বিফলতাহে ইয়াত মূল কথা। সম্প্ৰতি ত্ৰিপুৰাৰ নিৰ্বাচনী বিজয়ত এচাম উন্মত্ত হৈ লেনিনৰ মূৰ্তি ধৰাশায়ী কৰি ক্ষোভ উজাৰিলে। ক্ষেত্ৰ অনুসন্ধান নকৰাকৈ মই ক্ষোভৰ কাৰণ নাজানোঁ। কিন্তু সেই মুহূৰ্তত ত্ৰিপুৰাত পুলিচ, মেজিষ্ট্ৰেট সহ এটা প্ৰশাসন যন্ত্ৰ আছিল, মুৰব্বী হিচাপে ২৫ বছৰীয়া অভিজ্ঞতা পুষ্ট এজন মুখ্যমন্ত্ৰী আছিল। সদ্য নিৰ্বাচনী পৰাজয়ত মুখ্যমন্ত্ৰীজন ব্যথিত হৈ হয়তো মনোযোগ দিব পৰা নাছিল। কিন্তু দুষ্কৃতিকাৰীক প্ৰতিৰোধ কৰাত পুলিচ-প্ৰশাসনৰ ব্যৰ্থতা, দৰাচলতে দায়িত্বশীল বিষয়াসকলৰ বৃত্তিগত ব্যৰ্থতা। তাকে নকৈ কোনো কলম লিখকে এই সুবিধাতে লেনিনক বিশ্বৰ সৰ্বহাৰাৰ ৰক্ষক, ঐতিহাসিক মহানায়ক আখ্যা দি মূৰ্তি ধ্বংসকাৰীসকল অশুভ দানবীয় শক্তিৰ প্ৰতীক বুলি লিখি পেলালে। লেনিন কাৰোবাৰ বাবে মহানায়ক, কাৰোবাৰ বাবে নৰসংহাৰকাৰী, অত্যাচাৰী, স্বেচ্ছাচাৰী শাসক। অধুনাবিলুপ্ত ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ অংগ ৰাজ্য এতিয়া স্বাধীন ইউক্ৰেইনত ২০১৩ চনত ক্ষুব্ধ প্ৰতিবাদকাৰীয়ে একাধিক লেনিনৰ মূৰ্তি ভাঙি পেলাইছিল। এই পুঞ্জীভূত ক্ষোভ প্ৰকাশৰ ঐতিহাসিক কাৰণ বা পৃষ্ঠভূমি আছিল। ত্ৰিপুৰাৰ বামপন্ঠীৰ সুদীৰ্ঘ শাসনত কোনোবা ভুক্তভোগী হৈছিল নাজানো। কিন্তু লেনিনক ৰক্ষাৰ ব্যৰ্থতা প্ৰশাসনৰ। ইয়াৰ ব্যতিৰেক সকলো নিজা মতবাদ প্ৰচাৰ বা বিপৰীত আদৰ্শৰ ৰটনা।
মোৰ এজন নিকট সম্পৰ্কীয় মামা বামপন্থী। সৰুৰে পৰা আদৰ্শনিষ্ঠা দেখিছোঁ। অলপতে গুৰুতৰ ৰোগত আক্ৰান্ত হৈ চিকিৎসাধীন হৈ আছিল। দল আৰু আদৰ্শৰ বাবে মামা-মামী হালে জীৱনটো দিছে। সচাঁ অৰ্থত ঈশোপনিষদৰ বাণীৰে ‘ত্যাগ কৰি ভোগ কৰিছে’। ইয়াৰ বিপৰীতে সাধাৰণ কৰ্মীক চিনি নোপোৱা কেতবোৰ প্ৰাক্তন অথবা কৰ্মৰত বামপন্থী অধ্যাপকে আৰামী চকীৰ পৰা বিষবাষ্প উদগীৰণ কৰি কাগজ-ফেচবুকত লিখি লিখিয়েই সৰ্বহাৰাৰ হৈ সক্ৰিয়তাবাদ কৰিছে। ভাবাদৰ্শৰ নিজা জীৱনশক্তি আছে। কেতিয়াবা কোনোবাটো ভাবাদৰ্শ জাগি উঠে, কোনোবাটো স্তিমিত হয়। ভাৱাদৰ্শৰ সংঘাত, উত্থান-পতন বিচাৰ বিশ্লেষণ নিশ্চয় প্ৰাসংগিক। কিন্তু বিপৰীত ভাবাদৰ্শক হেয় প্ৰতিপন্ন কৰা অৰ্থহীন। নিৰ্মোহ, নিৰপেক্ষ বিশ্লেষণহে লাগে। পৰ্বতত কাছ কণী বিচাৰি পালেও এই ধৰণৰ লিখনি অসমৰ কাকতত সতকাই পাবলৈ নাই। লেনিন-ষ্টেলিনৰ মহত্ত নিশ্চয় আছে, কিন্তু নৰসংহাৰৰ কাহিনীও ‘গোধৰা কাণ্ড’ক গৰিহণা দিয়া সকলে একে উশাহতে ক’ব লাগিব। নকলে অতি পক্ষপাতদুষ্টতাৰ দোষে চুব, যদি নিৰপেক্ষ ৰূপত টিপ্পনী দিয়ে। দলীয় হিচাপে কলে ই সন্মুখ সমৰ, বাধা নাই। ঈশোপনিষদৰ বাণী আৰু সৰ্বহাৰাৰ প্ৰতি মাৰ্ক্স-লেনিনৰ সহমৰ্মিতা তত্বৰ তুলনামূলক পৰ্যালোচনাও উৎকৃষ্ট বৌদ্ধিক তথা পাণ্ডিত্যমূলক অনুসন্ধানৰ বিষয় হ’ব পাৰে। পৰিবৰ্তে উপনিষদৰ স্তোত্ৰ গালে কোনো কোনোৰ জগৰহে লাগে।
প্ৰধান মন্ত্ৰী, মুখ্য মন্ত্ৰী বা মন্ত্ৰীমণ্ডলীৰ বাবে গালি-গালাজ খাই থকাতকৈ কলম লিখোঁতা সমালোচকৰ উপদেশ গ্ৰহণ কৰাটো উত্তম পন্থা। কেওফালে জয়জয়-ময়ময় হ’ব। ‘ভাল দিন’ৰ প্ৰতিশ্ৰুতি সহজতে পালন হ’ব। কেলেই নুশুনে? কৌতূহলৰ বিষয়। সামাজিক পৰিবৰ্তন আৰু উন্নয়ন কিমান দূৰহ, ৰাষ্ট্ৰসংঘ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ৱেবচাইটত প্ৰকাশিত Why It’s Easier for India to Get to Mars than to Tackle Its Toilet Challenge নিবন্ধটোৰ প্ৰতি দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰিলোঁ। অন্ধই অন্ধক দিগ দৰ্শনৰ দিব নোৱাৰে। Systems Thinking and the Cobra Effect আন এটা নিবন্ধ যি জটিল সমস্যা সমাধানৰ ক্ষেত্ৰত আৰম্ভ হোৱা নতুন চিন্তা-ধাৰণা উল্লেখ কৰিছে।
 |
| Courtesy: http://www.juicysquid.com/the-cobra-effect/ |
ব্ৰিটিছ ঔপনিবেশিক চৰকাৰে দিল্লীত ফেঁটীসাপৰ উপদ্ৰৱৰ পৰা জনসাধাৰণক সকাহ দিবলৈ এক আঁচনি ঘোষণা কৰিছিল। প্ৰতিডাল মাৰি অনা ফেঁটীসাপৰ বিনিময়ত আৰ্থিক পুৰস্কাৰ ঘোষণা কৰিছিল। প্ৰথমতে আঁচনি খনে অতি সুফল দেখুৱাইছিল। পুৰস্কাৰৰ বিনিময়ত সাহসী নাগৰিকে সাপ মাৰি প্ৰায় শেষ কৰিছিল, জনসাধাৰণে সকাহ পাইছিল। কিন্তু মৰা সাপ দেখুৱাই পুৰস্কাৰ লৈ যোৱা সংখ্যা ক্ৰমে বাঢ়িবলৈ ধৰাত কৰ্তৃপক্ষ হতভম্ব হৈ পৰিছিল। অৱশেষত উৰহি গছৰ ওৰ ওলাইছিল। এচাম উদ্যোগীয়ে ফেঁটীসাপ জন্ম-পালন কেন্দ্ৰ স্থাপন কৰি তাৰ পৰা সাপ মাৰি কৰ্তৃপক্ষক দেখুৱাই পুৰস্কাৰ লৈ যোৱাৰ উদ্যোগ আৰম্ভ কৰিছিল। এটা নভবা-নিচিন্তা পৰিণতি। আঁচনি বন্ধ কৰি দিয়া হৈছিল। এইবাৰ সঁচাকৈয়ে ফেঁটীসাপৰ সংখ্যা বাঢ়িবলৈ লৈছিল, সমস্যাই পূৰ্বতকৈ ভয়াবহ ৰূপ ধাৰণ কৰিছিল।
সাধাৰণ যেন লগা সমস্যা এটাও আচলতে কিমান জটিল, উপমাটোৰে বুজোৱা হৈছে। জটিল সমস্যা সমাধানৰ বাবে কি হস্তক্ষেপ উপযুক্ত, নিৰূপণ কৰা সহজসাধ্য নহয়। ক’লা ধনৰ প্ৰাদুৰ্ভাৱ ৰোধ কৰিবলৈ হেজাৰটকীয়া নোটৰ প্ৰচলন নিষিদ্ধকৰণ এটা আন্তৰিক হস্তক্ষেপ আছিল। সাপৰ প্ৰাদুৰ্ভাৱতকৈ ক’লা ধন বহুগুণে জটিল সমস্যা, হস্তক্ষেপৰ পৰিণাম হেজাৰ গুণে অনিশ্চিত আছিল। তেনেদৰে, সদ্য সমাপ্ত মধ্যৱৰ্তীকালীন নিৰ্বাচনৰ এক প্ৰতীকী তাৎপৰ্য আছে, কিন্তু এই ফলাফলৰ আধাৰত ২০১৯ চনৰ সাধাৰণ নিৰ্বাচনৰ ভৱিষ্যৎবাণী কৰাৰ কোনো প্ৰণালী নাই। ইণ্ডিয়ান এক্সপ্ৰেছত Gilles Verniersৰ Gorakhpur in perspective সুচিন্তিত নিবন্ধটোৰ প্ৰতি দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰিলোঁ। সৰবজানৰ সৌভাগ্যৰ দৰে কাৰোবাৰ ভৱিষ্যৎবাণী মিলি যাবও পাৰে।
উন্নয়ন, পৰিৱৰ্তন, বিনৰ্তন খলাবমা, একা-বেঁকা পথেৰে আগ বাঢ়ে। বাস্তৱ পৃথিৱীৰ বাস্তৱ সমস্যাসমূহ একাধিক ধনাত্মক আৰু ঋণাত্মক ‘পুনর্নিৱেশ পাক গাঁঠি’ (Feedback Loop)ৰ পাৰস্পৰিক ক্ৰিয়া-প্ৰতিক্ৰিয়াৰ পৰিণতি। সাধাৰণতে ‘পৰীক্ষামূলক চেষ্টা আৰু ভুল শুধৰণী’ বা Trial and Error পদ্ধতিৰে সমস্যা সমাধানৰ চেষ্টা কৰা হয়, যিটো বহুক্ষেত্ৰত সম্পূৰ্ণ নহয়। কিন্তু Systems Thinkingৰ সহায়ত এনে সমস্যাৰ এটা ব্যৱহাৰিক আৰ্হি তৈয়াৰ কৰি ল’ব পৰা যায়, যাতে সমাধানৰ সম্ভাৱনা বাঢ়ে। অধ্যাপক-সাংবাদিকে নাপালেও ৰাজনীতিবিদে সমস্যাৰ জটিলতাৰ আভাস পায়। কিন্তু প্ৰতিশ্ৰুতিবিনে গতি নাই।
গবেষণা-অনুসন্ধানৰ ভিত্তিত মন্ত্ৰী-বিধায়কক দিগ দৰ্শন দিলেহে ৰাইজ উপকৃত হ’ব। প্ৰথমে নিজে সমস্যাৰ সম্যক অনুধাৱন কৰিলেহে মন্ত্ৰী-বিধায়কক শুনাব-বুজাব পাৰিব। পিছে ৰাইজৰ নামত মঞ্চ গঢ়ি সমাৰোহ-অভিৱৰ্তনৰে পক্ষপাতদুষ্ট মতামত প্ৰচাৰ কৰাহে সহজসাধ্য। ‘লাগে, লাগে আৰু লাগে’ তাড়নাৰ দৰে এই লোভ পৰিত্যাগ কৰাও একাংশ অৱসৰপ্ৰাপ্ত বিষয়া বা সাংবাদিক সমালোচকৰ বাবে দুঃসাধ্য।
